Edelsteen van de maand: Ethiopische opaal herkennen

Auteur: Kees Hoving

Op de mineralen beurs van vereniging Geode waar ik edelstenen determineer, komt een meisje bij mijn stand en vraagt of “dit” een echte Ethiopische opaal is. “Dit” was een donkerbruin trommelsteentje van 1 – 1,5 cm met een nauwelijks wisselend kleurenspel. Onder de microscoop vertoonde het steentje daarentegen een prachtig kleurenspel: het leek wel het Noorderlicht. Maar ja, het steentje voelde wel als plastic aan. Tegen de tanden tikken, bah vies, leverde ook geen uitsluitsel. Dus maar eens het soortelijk gewicht bepalen. Dat kwam uit op 1,5. Dat kan dus nooit opaal zijn, want het soortelijk gewicht daarvan ligt gemiddeld rond de 2,1.

Vol twijfel woog ik de steen nog eens en kwam ik uit op 1,6. Even later op 1,7. Aha, er ging me een licht op. Natuurlijk. Ethiopisch opaal ….. is sterk hygroscopisch; het is een dorstige steen, hij neemt water op (en droogt weer uit). Deze opaal wordt “hydrofaan of hydrofaanopaal” genoemd.

Tezamen met de donkerbruine kleur, kenmerkend voor een rookbehandeling, kwam ik uit op Ethiopisch opaal. Nog even gauw aan het meisje uitgelegd hoe ze thuis met de quick-and-dirty-methode¹ zelf het soortelijk gewicht kon bepalen. Een paar dagen later liet ze me weten dat het soortelijk gewicht van het steentje 2,0 was. Ze was reuzeblij.

Soorten opaal

Opaal is een waterhoudend siliciumoxide SiO₂.nH₂O. Tijdens de vloeibare fase kan het materiaal in aanwezige ruimten binnendringen. Opaal is een “spleetopvuller”. Naast gewone opaal zónder kleurenspel, onderscheiden we twee hoofdsoorten opaal mét kleurenspel. Op Wiki zie je opaalaanbod wel eens voorzien van de tekst POC (play-of-color). De Australische opaal is sedimentair gevormd, amorf, A-opaal en wordt wel “woestijnopaal”, in zandsteen, genoemd. De meeste andere opaalvindplaatsen, dus ook de Ethiopische, betreffen vrijwel altijd “vulkaanopaal”, gevormd in rhyoliet, en zijn licht kristallijn. CT-opaal bevat de mineralen cristobaliet en tridymiet (beide zijn polymorfe silicium oxides). In de opaal uit Australië zit altijd wel wat barium (Ba). Onder 365nm UV licht zie je vaak een groengelige fosforescentie. Bij vulkaanopaal zelden (zelden meetbaar).

Ethiopisch opaal

Opaal uit het berggebied van Ethiopië, Oostelijk Afrika, werd “ontdekt” in 1990 en kwam vanaf 2005 op de markt. Ruw materiaal wordt veel verscheept naar Jaipur, India en daar bewerkt. De ‘mijnen’ liggen op de berghellingen op zo’n tweeduizend meter hoogte. In het berggebied is nauwelijks sprake van een wegennet. Transport van werktuigen en materiaal gaat via lastdieren en “geiten”-paadjes. De ‘mijnen’ zijn met de hand uitgehakte horizontale gangen van niet veel langer dan zeventig meter. Er is een groot verschil in kwaliteit: alle vondsten komen voor in dezelfde lagen c.q. tunnels. De kleuren zijn: kleurloos doorzichtig, wit, vuilwit, roodachtig bruin en soms chocoladebruin. Het zijn meestal knollen of brokken van minder dan één kilo. Het merendeel is hydrofaan, poreus, het absorbeert aanzienlijk veel water. En vaak omkeerbaar: het neemt op en droogt uit.

Behandelingen

Siliconenmateriaal wordt normaal gesproken niet in edelstenen geperst, soms bij turkoois of ander poreus gesteente. Maar je kunt het bij opaal wel flink opspuiten en in een vacuümkamer stoppen. Het vacuüm zuigt dan de siliconen in de scheurtjes, barstjes en poriën.

Rookbehandeling komt veel voor. Het kleurenspel wordt, behalve in water, ook krachtiger bij een donkere achtergrond. Dat wordt dan “zwarte” opaal genoemd. In Ethiopië wordt lichte of witte opaal daartoe met rook behandeld. De “locals” drogen het materiaal goed, wikkelen het dan in krantenpapier, zo mogelijk in aluminiumfolie en tenslotte een nacht in open vuur. Het krantenpapier (koolstof) verbrand, de rook trekt in de open poriën en zet zich vast in de wanden. Zo wordt een bruine kleur verkregen die kleurspel verhogend werkt. In India wordt hiervoor een soort ‘rookton’ gebruikt.

Afb.4 Wollo opaal: natuurlijk versus gerookt. Foto: archief K.Hoving.

Afb.5 Hydrofaan opaal wordt vrijwel kleurloos in water. Foto: archief K. Hoving.

Suikerwater: onderdompelen in suikerwater en verhitten. Daarna in een badje zoutzuur en naderhand afspoelen met water leidt tot een donkere kleur. Kleuren door onderdompeling in welke kleurstof dan ook en dan verhitten komt veel voor en leidt tot vele (nep)kleuren. De kleuren zijn niet altijd even stabiel. Ze verbleken in de loop van de tijd.

Hoe herkennen we Ethiopisch opaal?

Lastig en listig. In Ethiopië komen soms opalen voor die alle kenmerken van Australische of Amerikaanse opaal hebben. Mooie doorzichtige kleurloze kristalopaal komt ook in de Australische White Cliffs voor. Ook uit Mexico Jalisco. De laatste is “waterproof”: neemt geen water op. Een leuk proefje: leg een opaal(tje) op je tong. Als het blijft plakken indiceert dat poreusheid, dus Ehtiopisch opaal. Dat kan ook gezonder. Leg een opaal op tafel en drup er een druppel water op. De druppel zou bij Ethiopisch opaal binnen twee minuten opgezogen moeten zijn.

Omdat opaal weinig wordt gefacetteerd kun je met standaard edelsteenkundige instrumenten weinig uitrichten. Alleen met Ramanspectrometrie kun je bewijsbaar onderscheid vaststellen, ook sóórten behandelingen trouwens.

Afb.6 Opaal. 1. Gevernist met epoxyhars. 2. Onbehandeld. 3. Gevuld met onbekend materiaal. 4. Gevuld met polyacryl. Ramanspectra: dbase K. Hoving.

Gekleurde opaal kunnen we met een doekje met aceton inwrijven. Als er kleur op het doekje achterblijft is het “Bingo, een geverfd exemplaar!” Een nachtje in een glas water kan de volgende ochtend tot resultaat leiden. De meeste Ethiopische opaal is doorschijnend. In water gelegd worden ze vrijwel doorzichtig, zie afb.5

Wollo opaal heeft een rood, oranje of gele grondkleur. Ze toont bij draaien soms groene flitsen. De zeer donkere opaal uit het Wollo Stayish-gebied is niet hydrofaan en tóch vaak behandeld. De Shewa/Mezezo opaal uit het zuiden van Ethiopië zijn typisch roodbruin, oranje of chocoladebruin met veel barstjes. De Wegel Tena opaal heeft een kleurloze tot witte grondkleur met mooie heldere kleuren. Deze opaal heeft ook iets meetbaar barium en kan dus fosforesceren!

Meer specifieke kenmerken zijn er verder niet. Enfin, dan blijven alleen het soortelijk gewicht, het uiterlijk en het gezonde verstand als diagnostisch gereedschap over.
Ook vergelijkingen met het aanbod van ‘opalauctions.com’ zijn dienstbaar.

¹ De quick and dirty-methode voor het snel bepalen soortelijk gewicht.
Weeg het steentje op een zakweegschaaltje en noteer de uitkomst. Zet een papieren bekertje water op het weegschaaltje en druk op Tarra, het display staat nu op O. Wikkel of bind het steentje in een flosdraadje en plaats dit in het water, direct onder het oppervlak. Noteer de uitkomst. Deel het gewicht in lucht door het gewicht in water. Et voilà, het soortelijk gewicht.